स्काउटिङ शिक्षा ,नेपालमा यसको सुरुवात र आवश्यकता

पछिल्लो समयमा काठमाडौं महानगरपालिकाले बालबालिकालाई किताबी ज्ञानका साथै व्यवहारिक सीप विकास गर्ने गरेर साताको एक दिन शुक्रबारलाई टेक्स्ट बुक फ्रि फाइडेकै रुपमा समेत अभ्यास गराउँदै आएको छ । विभिन्न अतिरिक्त क्रियाकलापका रुपमा लिइने यी शैक्षिक क्रियाकलापमा विद्यार्थीले काठमाडौं महानगरको योजना अनुसार विद्यालयमा गठित शैक्षिक क्लवहरुमा रहेर आफ्नो रुचिको क्षेत्रमा दक्षता हासिल गर्न सक्ने प्रावधान रहेको महानगरले बताउँदै आएको छ । यस्ता शैक्षिक बाल क्रियाकलापमा आधारित रहेर गत महिनामा मात्रै काठमाडौं महानगरपालिकाले शैक्षिक मेला समेत सम्पन्न गर्यो जसमा विद्यार्थीले स्काउटिङ शिक्षादेखि सिलाइ तथा ब्यूटी पार्लरसम्मका क्षमता प्रदर्शन गरे । यस्ता क्षमता प्रदर्शन गरिरहँदा स्काउटिङ शिक्षा मात्र एक यस्तो प्याकेज हो जसमा ६ वर्षदेखि २५ वर्षसम्मका युवा स्काउटले आफ्नो सक्रिय स्काउटिङ गतिविधिका माध्यमबाट वातावरण संरक्षणदेखि सिलाई,बुनाई तथा नवप्रवर्तन प्रविधिको ज्ञान समेत समूहमा रहेर एकै विधि प्रक्रियाका माध्यमबाट हासिल गर्न सक्छन् ।

नेपालमा पनि बजारीकरणको अभ्यास बढेसँगै अभिभावकहरु काममा व्यस्त हुने र बालबालिकाहरु मोबाइल,ल्यापटप जस्ता प्रविधिमा बढी व्यस्त बन्दै जाँदा उनीहरुमा शारीरिक,मानसिक समस्या बढ्दै गएको विभिन्न प्रतिवेदनहरुले देखाउँछ । एकातिर शारीरिक तथा मानसिक समस्या बढ्दै गएको छ भने अर्कोतिर व्यवहारिक शिक्षाको कमी हुँदै गइरहेको छ । यतिबेला शैक्षिक वर्षको समाप्ती र नयाँ शैक्षिक वर्षको सुरुवाती चरणमा हामी रहँदै गर्दा विद्यालय शिक्षामा स्काउटिङ शिक्षा अनिवार्य नै गर्नुपर्ने शिक्षा विद्हरु बताउँछन् । स्काउटिङ शिक्षाले बालबालिका तथा युवामा आधारभूत जीवनोपयोगी सीपको विकास गर्ने र सानै उमेरदेखि समूहमा रहेर काम गर्ने बानीको विकास गर्ने हुँदा अन्तराष्ट्रियस्तरको मानवीय संसाधन निर्माणका लागि स्काउटिङ शिक्षा अपरिहार्य हुने शिक्षा विद्हरुको बुझाइ छ ।

भरर्खरै एसइइ दिएका नन्स्काउट विद्यार्थीलाई समेत समुदाय र सामाजिक कार्य चिनाउन,बुझाउन र आवश्यक परेको बेलामा राज्यलाई भोलिन्टियर सेवा दिने गरेर तयार गर्नका लागि हरेक प्लस टु कलेजमा स्काउटिङ शिक्षा अनिवार्य गर्न जरुरी देखिन्छ । त्यसैले स्काउटिङ शिक्षाको बहुआयामिक पक्षलाई समावेश गरेर स्काउटिङ शिक्षा , यसको अभ्यास र समुदाय तथा राष्ट्रमा यसले पार्ने असरका बारेमा यस आलेखमार्फत् केही जानकारी दिने प्रयत्न गरिएको छ ।

स्काउट परिचय

सेवा,विनम्रता,आज्ञाकारिता,एकता र विश्वसनियतालाई बोकेर व्यक्ति,समाज,राष्ट्र हुँदै अन्तर्राष्ट्रिय समुदायसम्म पुग्ने क्षमता राख्ने व्यक्ति नै हो स्काउट । हरियो सर्ट,पेन्टस् वा हरियो सारी वा फ्रक लगाएका युवा तथा बालिका स्काउट र खरानी रङको सर्ट र पेन्ट लगाएका बालक तथा युवा स्काउटलाई हामीले विभिन्न सामाजिक काममा निरन्तर लागिरहेको पाउने समूह नै हो नेपाल स्काउट । एउटै पहिरनमा सजिएर एकतामूलक रुपमा राष्ट्रमा आइपरेका विभिन्न विपद्को सामना गर्नसम्म नेपाल स्काउट तत्पर रहँदै आएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय समुदायसम्म पुगेर युवा तथा बालबालिकाले आफ्नो ज्ञान,सीप र क्षमतालाई प्रदर्शन गर्दै ‘सुन्दर विश्वको सिर्जनाका लागि’अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा राष्ट्रको नाम उचो पार्न सक्ने महत्वपूर्ण थलो नेपाल स्काउट बन्दै गएको छ ।

विश्वमा स्काउटिङ शिक्षा

सन् १९०७ मा लर्ड बेडेन पावेलले २० जना युवा स्काउटलाई साथमा लिएर सुरु गरेको यो युवा शैक्षिक अभियान आज विश्वका २१६ राष्ट्रमा फैलिसकेको छ । यस अभियानमा विश्वका ३१ मिलियन बढी सक्रिय सदस्य रहेका छन् । सन् १९४० मा लर्ड वेडेन पावेलले आफ्नो मृत्यु अगाडि आफ्ना अनुयायीहरुलाई सधैं यो भनाइलाई याद गर्न भनेका थिए 'Try and leave this world a little better than you found it' हो, आज पनि विश्वका सम्पूर्ण स्काउटका गतिविधिहरु यही भनाइका वरिपरि केन्द्रित भएर गरिएको पाइन्छ ।

नेपालमा स्काउटिङ शिक्षाको सुरुवात र विकास

नेपालमा प्रजातन्त्रको आगमन लगत्तै वि.सं २००९ साल असार ५ गते राजा त्रिभुवन वीरविक्रम शाहदेवले नेपाल स्काउटको विधिवत रुपमा उद्घाटन गरेका हुन् । वि.स.२००९ सालमा नेपाल स्काउटको स्थापना भए पनि यसले विश्व स्काउटको विधिवत पूर्ण सदस्यता भने विसं २०२६ सालमा मात्र प्राप्त गरेको हो । विसं २०३२ सालमा नेपाल स्काउटले युवा कार्यक्रम नीति तय गर्यो र उक्त नीतिकै माध्यमबाट स्काउटिङ गतिविधिलाई निरन्तरता दिइएको पाइन्छ । उक्त नीतिमा ६ वर्षदेखि २५ वर्षसम्मका युवालाई स्काउटिङ शिक्षाका विभिन्न तहमा वर्गीकरण गरेर स्काउटिङ गतिविधिमा समावेश गर्न सकिने उल्लेख गरिएको छ ।

नेपाल स्काउटले जारी गरेको युवा कार्यक्रम नीतिले शारीरिक,बौद्धिक,सामाजिक,संवेगात्मक तथा आध्यात्मिक क्षेत्रबाट बालबालिका तथा युवामा शारीरिक स्वास्थ्य,बौद्धिक क्षमता,बाहिरी क्रियाकलाप,ह्याण्डिक्राफ्ट,गृहसेवा,सेवा तथा चरित्र निर्माण र सम्बन्धको विकासमा जोड दिने जनाइएको छ । युवा कार्यक्रम नीतिले निर्देश गरे अनुसारकै स्काउटिङ गतिविधिका कारण स्काउटिङ शिक्षामा रहेका बालबालिका तथा युवा साधारण बालबालिका तथा युवा भन्दा फरक रहेको तपाईं हामीले भेट्दै र अनुभव गर्दै आइरहेका छौं ।

नेपालका बालबालिका तथा युवा वर्गलाई विश्व स्काउटको सिद्धान्त र मान्यता अनुरुपको अभियानमा सहभागी गराई तिनीहरुको शारीरिक,मानसिक र बौद्धिक विकास गरी तिनीहरुलाई अनुशासित स्वाबलम्बी र चरित्रवान् बनाइ सेवा भावनाको अभिवृद्धि गर्दै देश विकास कार्यमा सहभागी गराउन नेपाल स्काउटलाई बढी सक्षम र संगठित बनाउने उद्देश्यले नेपाल स्काउट ऐन २०५० कार्यान्वयनमा रहेको छ ।

नेपाल सरकार,युवा तथा खेलकुद मन्त्रालयले जारी गरेको राष्ट्रिय युवा नीति,२०७२ र युथ भिजन २०२५ को कार्यान्वयन कार्ययोजना अनुसार युवा राष्ट्रिय परिवर्तनका संवाहक हुन् । नेपालको राजनीति र सामाजिक परिवर्तनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएका युवा जगत्ले सन् २०१५ को भूकम्प पछि उद्धार,राहत र अस्थायी पुनस्र्थापनामा देखाएको स्वयंसेवकीय भूमिका अतुलनीय रहेको उल्लेख छ भने देश निर्माणका लागि आगामी दिनमा युवाको भूमिका अझ बढ्दै जाने कुराको निश्चितता समेत उक्त कार्ययोजनाले गरेको छ ।

राष्ट्रिय युवा नीति २०१५ ले युवा विकासका लक्ष्य,उद्देश्यहरु र नीतिहरु तय गरिसकेको छ । युवा नीति २०१५ कै मार्गनिर्देशनमा रही युथ भिजन २०२५ ले नेपाली युवालाई सबल,सक्षम,प्रतिस्पर्धी र आत्मनिर्भर बनाउँदै उनीहरुको सार्थक सहभागिता र नेतृत्व क्षमताको विकास मार्फत आधुनिक,न्यायपूर्ण र समृद्ध नेपाल निर्माण भएको हुने भन्ने सोच तय गरेको छ । युवाका लागि गुणस्तरीय शिक्षा,रोजगारी र उद्यमशीलता,युवाको स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षा,युवा परिचालन,सहभागिता र नेतृत्व विकास , खेल र मनोरञ्जनलाई आधार मानी ५ खम्बे रणनीति र कार्यक्रमहरु तय गरेको छ । यी युवा केन्द्रित रणनीतिहरु हेर्दा स्काउटिङ शिक्षा र गतिविधिसँग शतप्रतिशत मेल खाने देखिन्छ ।

तसर्थ,६ वर्ष देखि २५ वर्षसम्मको उमेर समूहलाई युवा वर्गका रुपमा नेपाल स्काउटले लिँदै आएको छ । आर्थिक वर्ष ०८१।८२ को अन्तिम चरणमा हामी रहँदै गर्दा यतिबेला प्लस टु कलेज तथा माध्यमिक विद्यालयहरुमा नयाँ विद्यार्थी भर्ना योजना बन्दै गरेको अवस्था छ । काठमाडौं महानगरपालिकाले माध्यमिक शिक्षामा स्काउटिङ शिक्षालाई कोकरिकुलम एक्टिभिटिमा पाठ्ययोजना नै बनाएर अनिवार्य गरिसकेको छ भने उच्च माध्यमिक शिक्षा कक्षा ११ र १२ मा अध्ययनरत विद्यार्थीहरुका लागि पनि स्काउटिङ शिक्षा अनिवार्य गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

नेपाल स्काउटको मिसन र भिजन

विश्व स्काउटको सिद्धान्तमा आधारित रहेर युवा विद्यार्थीलाई विभिन्न स्काउटिङ एक्टिभिटिका माध्यमबाट जिम्मेवार नागरिक तयार गर्नु नै नेपाल स्काउटको मुख्य उद्देश्य हो । सन् २०३२ सम्ममा ७ लाख युवा सदस्य निर्माण गरी उनीहरुलाई स्काउटिङ एक्टिभिटिका माध्यमबाट आत्मनिर्भर,प्रतिस्पर्धी बनाइ राज्यका नेतृत्वदायी भूमिकामा सक्रिय गराउने परिकल्पना नेपाल स्काउटले गरेको छ । एक लाख भन्दा बढी सक्रिय स्काउट आवद्ध रहेको नेपाल स्काउटमा पछिल्लो समयमा देखिएको राजनैतिक प्रभावका कारण भने संस्थाको गरिमामा नै नकारात्मक असर पर्न सक्ने वरिष्ठ स्काउटरहरुको बुझाइ छ ।

निष्कर्ष

सरकारले लिएको ‘समृद्ध नेपाल सुखी नेपाली’को अभियानलाई प्राप्त गराउने बलियो खम्बा भनेकै युवा वर्ग हुन् । उनीहरुलाई औपचारिक शिक्षा दिँदै गर्दा ६ वर्षको कलिलो उमेर देखि नै नेतृत्वदायी भूमिकामा ल्याउने स्काउटिङ शिक्षामा समावेश गराउँदै उत्तरदायी र जवाफदेही नागरिकको उत्पादन नै आजको आवश्यकता हो । यसका लागि नेपाल सरकार,नेपाल स्काउट र सम्बन्धित सरोकारवालाले सहकार्य गरेर नेपाल स्काउटका कार्यक्रमलाई सशक्त ढंगले विद्यार्थी र युवाका बीचमा लग्नुपर्ने देखिन्छ ।

(लेखक गंगा चौलागाई, नेपाल स्काउट,काठमाडौं महानगर समिति सदस्य हुनुहुन्छ )